Jakie prawa przysługują osobom z Ukrainy podejmującym pracę w Polsce? W tym artykule przedstawiamy najważniejsze aspekty polskiego prawa pracy, takie jak minimalne wynagrodzenie, rodzaje umów o oraz regulacje dotyczące nadgodzin. Ponadto dowiesz się, gdzie szukać wsparcia w przypadku podejrzeń o nieuczciwe traktowanie przez pracodawcę.
Każda osoba z Ukrainy przebywająca legalnie w Polsce może pracować
Każda osoba z Ukrainy, która przybyła do Polski po 24 lutego 2022 roku, może legalnie pracować. Prawo to wynika z ustawy z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa.
Pracodawca ma obowiązek powiadomić powiatowy urząd pracy o zatrudnieniu obywatela Ukrainy w ciągu 14 dni od momentu, kiedy ten podjął pracę. Co istotne, w myśl ustawy za obywatela Ukrainy uważa się w tym wypadku także małżonka, nawet jeśli nie posiada ukraińskiego obywatelstwa, ale przybył do Polski w związku z wojną w Ukrainie.
Stowarzyszenie Interwencji Prawnej dodaje, że pracować mogą także osoby z Ukrainy, które posiadają zezwolenie na pracę, zezwolenie na pobyt czasowy lub w związku z odpowiednim statusem pobytowym, takim jak status uchodźcy, przyznana ochrona uzupełniająca, pozwolenie na pobyt stały, pobyt rezydenta długoterminowego, zgoda na pobyt ze względów humanitarnych czy zgoda na pobyt tolerowany.
Zawsze pracuj na podstawie pisemnej umowy
W Polsce pracę można podejmować na podstawie umowy o pracę lub innych umów cywilnoprawnych, takich jak umowa zlecenia czy umowa o dzieło [1].
- Umowa o pracę to podstawowa forma zatrudnienia w Polsce, regulowana przez Kodeks pracy. Określa ona prawa i obowiązki zarówno pracodawcy, jak i pracownika [2]. Dzięki niej pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy w określonym miejscu i czasie pod kierownictwem pracodawcy. Umowa ta gwarantuje m.in. minimalne wynagrodzenie, płatny urlop, wynagrodzenie chorobowe oraz określone zasady zatrudnienia i zwalniania. Pracodawca pokrywa część składek na ubezpieczenia, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Można ją zawrzeć na czas określony, nieokreślony, zastępstwo czy okres próbny.
- Umowa zlecenia to jedna z najczęściej zawieranych umów cywilnoprawnych w Polsce. W jej ramach osoba przyjmująca zlecenie zobowiązuje się do wykonania określonych zadań. W tym przypadku jednak nie mają zastosowania przepisy Kodeksu pracy. Dlatego zleceniodawca nie musi przestrzegać przepisów dotyczących płatnego urlopu wypoczynkowego, wypłaty wynagrodzenia za okres choroby czy też dotyczących regulujących wypowiedzenie umowy. Przedsiębiorca ma jednak obowiązek odprowadzania składki na ubezpieczenie społeczne. Co ważne, w umowie zlecenia obowiązuje minimalna stawka godzinowa, za jaką zleceniobiorca może pracować (o tym niżej).
- Umowa o dzieło dotyczy wykonania określonego zadania, jak stworzenie stołu czy strony internetowej, za ustalone wynagrodzenie. Osoba realizująca to zadanie nie ma ubezpieczeń społecznych czy zdrowotnych i nie korzysta z gwarancji minimalnego wynagrodzenia, w przeciwieństwie do umów o pracę czy zlecenia.
Jak powinna wyglądać umowa?
Pracodawca ma obowiązek zawrzeć umowę z pracownikiem, zanim ten zacznie wykonywać swoje zadania. Umowa musi być przygotowana na piśmie i w języku dla ciebie zrozumiałym.
Umowa powinna zwierać informacje takie jak:
- dane twoje i pracodawcy (jeżeli zatrudnia cię agencja zatrudnienia, to dane agencji i firmy, dla której będziesz pracować);
- datę zawarcia umowy;
- określenie rodzaju umowy (np. umowa o pracę, umowa zlecenia), a także okres jej obowiązywania z podaniem daty końcowej, chyba że jest to umowa na czas nieokreślony;
- warunki pracy, takie jak: rodzaj pracy, miejsce jej wykonywania, wysokość wynagrodzenia wraz z jego składnikami, wymiar czasu pracy oraz termin jej rozpoczęcia.
Bez względu na to, czy pracujesz na umowę o pracę czy inną cywilnoprawną (oprócz umowy o dzieło), pracodawca musi zgłosić cię do ubezpieczenia zdrowotnego i społecznego. O ubezpieczeniu zdrowotnym i o tym, jak działa publiczna opieka medyczna, pisaliśmy tutaj.
Podstawowe prawa i obowiązki osoby z Ukrainy pracującej w Polsce
Pracując na umowę o pracę, posiadasz prawa i obowiązki określone w Kodeksie pracy [3]. Najważniejsze prawa to:
- swoboda nawiązania stosunku pracy,
- poszanowanie dóbr osobistych obywatela Ukrainy,
- prawo do równego traktowania i zakaz dyskryminacji, m.in. ze względu na narodowość,
- prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
- prawo do minimalnego wynagrodzenia i terminowego otrzymywania wynagrodzenia,
- prawo do przerw w pracy, prawo do urlopu wypoczynkowego,
- prawo do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich,
- uprawnienia związane z rodzicielstwem.
Kluczowe obowiązki pracownika:
- przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy,
- przestrzegać regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku,
- przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych,
- dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę,
- przestrzegać tajemnicy określonej w odrębnych przepisach,
- przestrzegać zasad współżycia społecznego.
Mimo że omówione przepisy odnoszą się do umowy o pracę, pracodawcy zlecający zadania na podstawie umów cywilnoprawnych także muszą zapewnić odpowiednią ochronę swoim pracownikom. Rodzaj zawartej umowy nie eliminuje obowiązku zapewnienia bezpiecznych oraz higienicznych warunków pracy zarówno pracownikom, jak i zleceniobiorcom [4].
Minimalne wynagrodzenie a płacenie „pod stołem”
Jeśli jesteś zatrudniony na umowę o pracę w pełnym wymiarze godzin, przysługuje Ci prawo do otrzymywania co najmniej minimalnego wynagrodzenia. Od 1 lipca 2023 roku minimalne wynagrodzenie wynosi 3600 zł brutto, co przekłada się na około 2783 zł netto [5]. Natomiast dla umów cywilnoprawnych stawka godzinowa to 23,50 zł brutto.
Niestety, w Polsce nie brakuje przypadków, gdy pracodawcy proponują płacenie części wynagrodzenia „pod stołem”, omijając oficjalne dokumenty. Raport Polskiego Instytutu Ekonomicznego z lipca 2023 wskazuje, że takie działanie dotyczy 8% pracowników zatrudnionych na umowę o pracę [6].
Warto podkreślić, że takie praktyki są nielegalne. Oprócz ryzyka dla pracodawcy, niesie to również konsekwencje dla Ciebie jako pracownika. Zgodnie z polskim prawem podatnik jest zobowiązany do zgłaszania wszystkich dochodów. Niezastosowanie się do tego obowiązku może skutkować karą finansową, a w skrajnych przypadkach nawet karą pozbawienia wolności [7].
Pełen etat w Polsce to przeciętnie 40 godzin tygodniowo
Zgodnie z Kodeksem pracy osoba zatrudniona na umowę o pracę pracuje do 8 godzin dziennie i nie więcej niż 40 godzin w ciągu 5-dniowego tygodnia. Gdy w danym miesiącu przypada święto będące dniem wolnym od pracy, skraca to łączny wymiar czasu pracy o 8 godzin. Dlatego w tygodniu z świętem pracuje się tylko 32 godziny, a nie 40.
Choć w Polsce dni wolne od pracy to najczęściej sobota i niedziela, to tylko niedziela jest ustawowo wolna. W związku z tym twoje zmiany mogą być rozplanowane na przykład od wtorku do soboty. W sytuacjach, gdy praca w niedzielę jest dopuszczalna, tygodniowy dzień odpoczynku może być w innym dniu tygodnia.
Każdy pracownik zatrudniony na umowę o pracę ma prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku każdej doby. Za dobę w tym wypadku rozumie się 24 godziny od momentu rozpoczęcia pracy. To znaczy, że jeśli rozpoczynasz pracę o godzinie 8.00 rano, to doba kończy się o godzinie 8.00 następnego dnia. Niezachowanie 11-godzinnego odpoczynku jest w Polsce możliwe jedynie, jeżeli pracownik uczestniczy w akcji ratowniczej lub usuwa skutki awarii [8].
Te przepisy nie stosują się jednak do umów cywilnoprawnych. Jak dotąd kwestia odpoczynku dobowego w przypadku takich umów nie została uregulowana w polskim prawie [9].
Czy pracodawca ma prawo zmuszać do nadgodzin?
Nadgodziny to w polskim prawie praca ponad obowiązujące pracownika normy. W przypadku osób zatrudnionych na pełen etat będzie to praca ponad wymiar 40 godzin tygodniowo [10]. Nadgodziny są dopuszczalne, kiedy trzeba prowadzić akcje ratowniczą, usunąć awarię oraz w przypadku szczególnych potrzeb pracodawcy.
Pracownik zatrudniony na umowę o pracę nie może odmówić nadgodzin, jeżeli otrzyma takie polecenie służbowe, ale za dodatkowy czas należy mu się wynagrodzenie lub odpowiednia liczba godzin wolnych [11].
Za nadgodziny zlecone w czasie, w którym zwykle nie pracujesz, np. w nocy czy niedzielę i święta, masz prawo do podwójnej stawki wynagrodzenia. W innych dniach jest to dodatkowe 50% standardowego wynagrodzenia. Jeżeli za godziny nadliczbowe chcesz otrzymać czas wolny, to odebrać możesz tyle samo godzin, ile przepracowałaś. Jeżeli to pracodawca chce rozliczyć nadgodziny dodatkowym czasem wolnym (zamiast pieniędzmi), to powinien zaproponować o połowę więcej czasu wolnego w za nadliczbowe godziny (np. za 4 godziny 6 godzin wolnego) [12].
Godziny nadliczbowe nie mogą jednak kolidować z ograniczeniami dotyczącymi 11-godzinnego odpoczynku dobowego. Pracodawca nie może także nakazać dodatkowej pracy kobietom w ciąży czy pracownikom opiekującym się dzieckiem do lat 4, którzy nie wyrazili zgody na pracę nadliczbową. Dodatkowych obowiązków nie można zlecić także pracownikom młodocianym.
Gdzie szukać pomocy, jeśli doświadczasz nieuczciwego traktowania w miejscu pracy
W Polsce podstawowym organem powołanym do nadzorowania przestrzegania prawa pracy jest Państwowa Inspekcja Pracy (PIP). PIP prowadzi infolinię w języku ukraińskim, gdzie możesz uzyskać bezpłatną poradę prawną z zakresu legalności zatrudnienia [13]:
- od poniedziałku do piątku od 9.00 do 15.00 pod numerem telefonu 22 111 35 88 – telefon rekomendowany dla cudzoziemców świadczących pracę na terenie województw: mazowieckiego, łódzkiego, wielkopolskiego, świętokrzyskiego, lubelskiego i lubuskiego,
- od poniedziałku do piątku od 9.00 do 15.00 pod numerem telefonu 89 333 17 41 – dla województw: warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, kujawsko-pomorskiego, pomorskiego i zachodniopomorskiego,
- od poniedziałku do środy od 16.00 do 20.00 pod numerem telefonu 22 111 35 29 – dla województw: podkarpackiego, małopolskiego, śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego.
Do PIP możesz także złożyć skargę na swojego pracodawcę. Może być ona złożona w języku ukraińskim (więcej w tym artykule). Skargę można złożyć pisemnie, online za pomocą formularza e-skargi, pocztą elektroniczną oraz ustnie do protokołu. Jeżeli PIP zdecyduje o przeprowadzeniu inspekcji u pracodawcy, to jest zobowiązana zachować w tajemnicy fakt, że kontrola prowadzona jest w efekcie skargi.
Dodatkowo w Polsce działa wiele organizacji pozarządowych, w których uchodźcy mogą zasięgnąć porady prawnej lub zwrócić się po dodatkowe informacje. Poniżej wymieniamy kilka, które udzielają porad prawnych.
Unions Help Refugees pomaga pracownicom i pracownikom z Ukrainy walczyć o swoje prawa na polskim rynku pracy. Organizacja prowadzi bezpłatną infolinię wsparcia pod numerem (+48) 800 800 605, czynną od niedzieli do czwartku w godz. 16.00–19.00.
Polskie Forum Migracyjne – oferuje indywidualne konsultacje z prawnikiem w Warszawie oraz online. Zapisy na konsultacje są przyjmowane pod numerem: (+48) 692 913 993 oraz mailowo: [email protected].
Instytut Praw Migrantów – prowadzi punkt informacyjny, w którym udziela m.in. konsultacji dotyczących prawa pracy migrantom na terenie Dolnego Śląska. Porady udzielane są w językach ukraińskim, rosyjskim, angielskim oraz polskim, zarówno stacjonarnie, jak i telefonicznie czy mailowo.
Zachęcamy również do skorzystania z bazy Mapuj Pomoc. Wystarczy, że wybierzesz konkretny region kraju (województwo lub miasto) oraz kategorię wsparcia. Dzięki mapie z łatwością znajdziesz organizacje zapewniające porady prawne czy kursy doszkalające.