Eskalacja inwazji Rosji na Ukrainę zmusiła wiele rodzin do opuszczenia domów i poszukiwania schronienia, m.in. w Polsce. Z traumą spowodowaną utratą dotychczasowego stylu życia, bezpieczeństwa i stabilności mierzy się jedna z najbardziej poszkodowanych grup – dzieci i młodzież. Według UNICEF i UNHCR najmłodsi stanowią połowę wszystkich uchodźców z Ukrainy. Ich kształtująca się psychika została narażona na wyzwania, którym nie zawsze potrafią sprostać.
Z czym mierzą się ukraińskie dzieci i młodzież?
Dlatego tak ważną rolę odgrywa m.in. przyjazny system szkolny, który pozwala dzieciom i młodzieży z Ukrainy na kontynuację nauki. Szkoła to, oprócz rodziny, jedno z podstawowych środowisk, w którym funkcjonują współczesne dzieci. Powinna być miejscem wspierającym i przede wszystkim zrozumiałym dla nowych przybyszy. Z tego założenia wyszły władze oświatowe, które utworzyły w wielu polskich szkołach w roku 2022/23 oddziały przygotowawcze dla uczniów z Ukrainy.
Jak funkcjonują oddziały przygotowawcze?
Oddziały przygotowawcze to klasy, w których uczniowie nieznający języka polskiego lub znający go w stopniu znikomym dopiero się go uczą. System oddziałów przygotowawczych ma również za zadanie wspierać dzieci mające problemy adaptacyjne, związane ze zmianą środowiska edukacyjnego. Treści i metody nauczania są dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości poszczególnych uczestników kształcenia. Edukacja odbywa się zgodnie z podstawą programową. Zajęcia prowadzone są przez nauczycieli konkretnych przedmiotów. W klasach obecni są też asystenci kulturowi lub nauczyciele, którzy posługują się rodzimym językiem uczniów.
Czytaj także: Szkolny pakiet startowy — poradnik DMW dla opiekunów i uczniów
Takie klasy funkcjonowały już wcześniej i były przeznaczone dla uczniów obcojęzycznych. Po przybyciu tak dużej liczby uchodźców władze oświaty utworzyły oddziały, niemal z dnia na dzień, w bardzo wielu miejscowościach z myślą o ukraińskich uczniach. W obecnej sytuacji liczba osób przypadająca na taką klasę zwiększyła się z 15 do 25. Dzieci i młodzież pobierające w nich naukę mają minimum 6 godzin nauki języka polskiego w ciągu tygodnia.
Wyzwania związane z edukacją dzieci ukraińskich
UNHCR 8 września 2023 roku opublikował artykuł zatytułowany „Przerwana nauka”. Zwraca on uwagę na wiele problemów dotyczących edukacji ukraińskich dzieci. Informuje, że choć dzieci stanowią od 30 do 50% spośród około 5,9 miliona ukraińskich uchodźców w Europie, to w roku szkolnym 2022/2023 tylko około połowa z nich została zapisana do szkół w krajach przyjmujących. W Polsce sytuacja jest podobna.
Powodem, dla których niektórzy rodzice nie chcą wysyłać dzieci do polskich szkół, jest m.in. nadzieja, że będą mogli wkrótce wrócić na Ukrainę. Wielu postrzega swój pobyt za granicą jako tymczasowy i nie widzi potrzeby zapisywania dzieci do szkoły w innym kraju, z innym językiem i systemem edukacji.
Bariera językowa
Innym powodem niechęci dla zapisów dzieci i młodzieży do szkół jest bariera językowa. Wielu rodziców w pierwszych miesiącach pobytu w Polsce doświadczało problemów wynikających z nieznajomości języka podczas prób zapisania dzieci do szkoły. Wielu uczniów również obawia się, że bariera językowa będzie zbyt duża, aby skutecznie uczyć się i współdziałać z rówieśnikami, szczególnie w szkołach średnich. Niektórzy młodzi Ukraińcy skarżą się również na złe traktowanie z powodu odrębności kulturowej. Dostępne dane pokazują, znacznie niższy odsetek młodzieży zarejestrowanej w szkołach ponadpodstawowych w porównaniu do młodszych dzieci uczęszczających do szkół podstawowych.
Różne systemy nauczania
Wielu rodziców ma także obawy dotyczące przyszłego uznania kompetencji i dyplomów zdobytych przez dzieci w krajach tymczasowego pobytu po powrocie do Ukrainy. Nie wiedzą też, czy ich dzieci z historią nauki w ukraińskim systemie edukacji odnajdą się w systemie polskim. Wielu rodziców obawia się, że dzieci stracą cenne oceny i certyfikaty po opuszczeniu ukraińskiego systemu edukacji. Uważają, że czas spędzony w systemie edukacji kraju przyjmującego może cofnąć edukację dzieci po powrocie do ukraińskiego systemu.
Zobacz także: Program pomocy w nostryfikacji dyplomów dla ukraińskich nauczycieli
Ukraiński system edukacji online
Dzieci uczęszczające do polskich szkół korzystają często równolegle z możliwości edukacji online zgodnie z ukraińskim programem nauczania. Ukraińskie Ministerstwo Edukacji i Nauki pozwala dzieciom kontynuować naukę online w ramach kształcenia na odległość. Egzaminy są organizowane online. Niektóre organizacje pozarządowe oferują edukację zgodną z ukraińskim programem nauczania, prowadzoną przez ukraińskich nauczycieli. Część z tych nieformalnych ukraińskich szkół jest uznawana przez ukraińskie Ministerstwo Edukacji i Nauki.
Wiele dzieci korzysta wyłącznie z ukraińskiego systemu nauczania online. W marcu 2022 r. rząd Polski wydał rozporządzenie ministerialne zwalniające ukraińskie dzieci z obowiązku szkolnego, jeśli rodzice podpiszą oświadczenie, że ich dzieci korzystają z ukraińskiej edukacji poprzez naukę zdalną. W praktyce polski rząd nie ma możliwości weryfikacji, czy ukraińscy uczniowie rzeczywiście korzystają z formy edukacji szkolnictwa domowego. Dlatego dokładne dane pokazujące skalę zjawiska „przerwanej nauki” są niemożliwe do ustalenia.
Mapa szkół z oddziałami integracyjnymi w roku szkolnym 2022/2023
Pomimo opisanych wcześniej problemów w roku szkolnym 2022/23, wg szacunków Mapuj Pomoc, w Polsce funkcjonowało około 260 szkół z oddziałami przygotowawczymi dla ukraińskich uczniów w różnych miejscowościach. Na portalu Mapuj Pomoc została udostępniona mapa tych placówek.
Najwięcej takich szkół istniało w regionach, w których przebywała większa liczba uchodźców z Ukrainy, m.in. w województwach: małopolskim (35 szkół w Krakowie, Tarnowie, Wieliczce), śląskim (20 szkół w Katowicach, Tychach, Tarnowskich Górach, Rybniku, Gliwicach, Bytomiu) i dolnośląskim (40 szkól we Wrocławiu, Legnicy i Wałbrzychu). W mazowieckim (głównie w Warszawie) też utworzono stosunkowo dużo oddziałów przygotowawczych – pojawiły się one w 86 placówkach. W pozostałych województwach liczba szkół z klasami dla ukraińskich uczniów wahała się od ok. 3 do 10. Szkoły te skupione były najczęściej w miastach wojewódzkich lub w większych miastach regionu w liczbie proporcjonalnej do wielkości miejscowości.
Czytaj dalej: Uczniowie uchodźczy z Ukrainy w polskim systemie edukacji – raport CEO
Sytuacja w roku szkolnym 2023/24
W roku szkolnym 23/24 nastąpiły istotne zmiany polegające na wyraźnym ograniczeniu liczby szkół z oddziałami przygotowawczymi dla dzieci z Ukrainy. Na koniec 2023 roku funkcjonuje o ponad połowę mniej takich klas, bo tylko około 110 w całej Polsce. W większości przypadków likwidacja oddziałów spowodowana jest brakiem zainteresowania ze strony uczniów i ich rodziców. Nie ma w tej chwili napływu nowych dzieci z Ukrainy, które nie znają języka polskiego, do szkół.
Dodatkowo dyrektorzy szkół zadecydowali o włączeniu większości dzieci ukraińskich do standardowego systemu nauczania. Uznali, że w większości przypadków nie mają one potrzeby kontynuacji nauki w oddzielnym trybie. W związku z tym, że dzieci z klas przygotowawczych nie realizują standardowego programu edukacji, cofają się o jeden rok w systemie nauczania.
Innym powodem likwidacji klas dla Ukraińców jest ich przemieszczanie się pomiędzy różnymi regionami. Społeczności uchodźców skupione są w tej chwili głównie wokół większych metropolii ze względu na większą możliwość znalezienia pracy niż w małych miejscowościach. Jednak nawet w największych miastach oddziały często są likwidowane. Kolejnym powodem jest odpływ ukraińskich uchodźców z Polski. Wiele rodzin postanowiło wrócić do ojczyzny lub wyjechać do innego kraju.
Aktualne dane
Mapa szkół z oddziałami przygotowawczymi pokrywa się mimo wszystko w pewnym przybliżeniu z mapą z poprzedniego roku. Najwięcej takich placówek znajduje się nadal w województwie mazowieckim, czyli w Warszawie, choć z 86 placówek funkcjonujących w zeszłym roku pozostało tylko 28, zatem trzykrotnie mniej. Drugie miejsce zajmuje województwo dolnośląskie (25 szkół, głównie we Wrocławiu), a trzecie – małopolskie (14 szkół, wyłącznie w Krakowie). Można powiedzieć, że nawet w miejscach, gdzie było najwięcej szkół z oddziałami przygotowawczymi, ich liczba spadła o ponad połowę. Województwo śląskie ograniczyło liczbę klas przygotowawczych z 20 do tylko jednej szkoły, a w świętokrzyskim liczba szkół spadła z 11 do 3. W kilkunastu miastach Polski, w których było po kilka placówek z klasami przygotowawczymi, zlikwidowano je zupełnie. Są to m.in. Tarnów, Gliwice, Bytom, Kielce. W całym województwie warmińsko-mazurskim oraz podlaskim nie ma w tym roku w ogóle szkół z oddziałami przygotowawczymi. Sytuacja w województwach wielkopolskim (12 szkół z OP), podkarpackim (9 szkół z OP), pomorskim (7 szkół z OP) oraz kujawsko-pomorskim (6 szkół z OP) i łódzkim (6 szkół z OP) utrzymała się na podobnym poziomie co w zeszłym roku. W wielu miastach Polski istnieją 1, 2 lub 3 takie placówki, np. w Toruniu czy Lublinie. Danych z województwa opolskiego i lubuskiego nie uzyskaliśmy.