Polskie placówki edukacyjne, coraz bogatsze pod względem obywatelstwa dzieci, napotykają liczne wyzwania związane z integracją kulturową. W tym artykule przyglądamy się różnorodności narodowej uczniów oraz roli asystentów i asystentek międzykulturowych. Wskazujemy na wymogi i praktykę zatrudnienia asystentów w szkołach oraz ich zadania. Na końcu przytaczamy kilka przydatnych materiałów dla osób zainteresowanych i pragnących dokształcać się kompetencje w kontakcie z dziećmi i młodzieżą pochodzącymi z różnych kultur.
Różnorodność w polskich szkołach
W polskich szkołach pierwsze kroki stawia coraz więcej dzieci z różnym obywatelstwem. Oprócz Ukraińców, największą grupę stanowią uczniowie z Białorusi, Rosji, Wietnamu, Bułgarii, Gruzji, Indii, Kazachstanu, Niemiec oraz Mołdawii. Dane Ministerstwa Edukacji wskazują województwa dolnośląskie, lubuskie, zachodniopomorskie, mazowieckie i pomorskie jako liderów pod względem liczebności uczących się dzieci z niepolskim paszportem. Szacuje się, że stanowią 5,4–6,8% ogółu uczniów [1].
Jak wynika z sondy przeprowadzonej przez „Dziennik Gazeta Prawna” [2], przeprowadzonej wśród samorządów, liczba ukraińskich uczniów ustabilizowała się, natomiast zauważalny jest wzrost liczby dzieci i młodzieży z Białorusi. Niektóre szkoły podstawowe odnotowują, że odsetek uczniów z innym obywatelstwem sięga nawet 20%.
Także z niedawno opublikowanego raportu CEO „Uczniowie uchodźczy w polskich szkołach” wynika, że szkoły w Polsce doświadczają zauważalnej różnorodności pod względem językowym, kulturowym i edukacyjnym. Autorzy raportu zwracają uwagę, że ze względu na wyżej wymienione na te różnice odmienne bywa zrozumienie przez uczniów poleceń. Brak świadomej integracji kulturowej może w takim środowisku prowadzić do sytuacji, w której uczniowie funkcjonują obok siebie, a nie razem [3].
Więcej o raporcie CEO: „Uczniowie uchodźczy w polskich szkołach” – podsumowanie i wnioski
W raporcie podkreślono problem powstawania tzw. oddziałów cudzoziemskich w szkołach, czyli klas składających się wyłącznie z uczniów ukraińskich, co może wpływać na segregację społeczną. Wychowawcy, często wobec braku zatrudnionego przez szkołę asystenta kulturowego, muszą odpowiedzieć na rosnący niepokój i strach wśród uczniów związany z gwałtownym wzrostem różnorodności społeczeństwa. W rezultacie można zauważyć przypadki zachowań dyskryminacyjnych lub agresywnych w szkolnym środowisku.
Asystentki i asystenci kulturowi w polskich szkołach: wymogi prawne
Asystentka międzykulturowa lub asystent międzykulturowy to termin odnoszący się zarówno do osób zatrudnionych przez dyrekcję szkoły jako pomoc nauczyciela, zgodnie z przepisami oświatowymi, jak i do jednostek zatrudnianych w placówkach edukacyjnych przez organizacje pozarządowe. Przykładowo, w Warszawie pracę 80 asystentek na rok szkolny 2023/2024 finansuje Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej. Natomiast według danych Urzędu Miasta w Gdyni na terenie miasta pracuje 16 asystentów w 19 placówkach [4].
Prawna strona zatrudnienia asystentek międzykulturowych jest uregulowana przepisami oświatowymi. Zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, artykuł 94a, ustęp 4a, oraz Ustawą Prawo Oświatowe, rozdział 7, artykuł 165, ustęp 8 i 9, osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu, mają prawo do wsparcia w postaci asystentki międzykulturowej, zatrudnionej przez dyrektora szkoły. Pomoc ta jest świadczona przez okres do 12 miesięcy, a środki na zatrudnienie przekazywane są na wniosek dyrekcji szkoły przez organ prowadzący.
Jedynym oficjalnym wymogiem dotyczącym kwalifikacji asystentek i asystentów międzykulturowych jest umiejętność posługiwania się językiem kraju pochodzenia ucznia. Nie jest konieczne posiadanie wyższego wykształcenia ani specjalistycznego przygotowania pedagogicznego. Przepisy nie określają również zakresu czasowego pracy asystentek i asystentów ani minimalnej liczby uczniów, które uzasadniałyby ich zatrudnienie. Decyzje te pozostawione są w gestii dyrektorki lub dyrektora szkoły.
Zadania asystentów kulturowych
Wzrastająca różnorodność i brak dopasowanych do niej regulacji prawnych stawia przed polskimi szkołami szereg wyzwań. Asystentura międzykulturowa, wdrożona na szerszą skalę, byłaby na nie odpowiedzią. Ich obecność nie tylko ułatwia komunikację, pomaga w tłumaczeniu, ale także wspiera dziecko w procesie adaptacji do nowego otoczenia. Ponadto, asystentki te pełnią funkcję mediatorów pomiędzy szkołą a rodzicami uczniów migrujących, wspierając także w rozwiązywaniu konfliktów wynikających z różnic kulturowych.
Jak opisuje Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, zadania osoby pełniącej rolę asystenta międzykulturowego obejmują m.in.:
- udzielanie wsparcia dzieciom o różnym pochodzeniu w procesie nauki oraz integracji z lokalną społecznością szkolną,
- pomoc w tłumaczeniu pomiędzy językiem polskim a językiem ojczystym ucznia i jego rodziny, zarówno podczas zajęć szkolnych, jak i podczas spotkań z rodzicami, psychologiem/pedagogiem szkolnym, dyrekcją lub kadrą pedagogiczną,
- pełnienie roli pośrednika w komunikacji między szkołą a rodzicami lub prawnymi opiekunami uczniów.
- przeprowadzanie mediacji w przypadku konfliktów o podłożu kulturowym, narodowym, rasowym, etnicznym lub religijnym [5].
W praktyce asystenci bywają jednymi osobami przygotowanymi do tego, by podejmować także interwencje kryzysowe. Warto podkreślić, że skuteczna współpraca między szkołą a asystentkami międzykulturowymi wymaga jasno określonych zasad, zarówno pod względem zakresu ich działań, jak i warunków współpracy. Monitorowanie i ewaluacja współpracy oraz rozwój kompetencji asystentek są kluczowe dla efektywnej integracji dzieci migranckich w polskich placówkach edukacyjnych.
Rozumienie kultury jako klucz do integracji: wyzwania dla szkoły i nauczycieli
Eksperci podkreślają, że szkoły muszą dostosować się do nowej rzeczywistości, zarówno na poziomie systemowym, jak i klasowym. Działania adaptacyjne powinny obejmować nie tylko zapewnienie dostępu do asystentek międzykulturowych, ale także standaryzację nauczania języka polskiego jako obcego oraz ponowne przemyślenie systemów oceniania. Klasy zróżnicowane pod względem językowym, kulturowym i edukacyjnym stwarzają wyzwania, wymagając od nauczycieli rozwinięcia kompetencji w zakresie wielokulturowości. Obecność asystentki międzykulturowej w szkole byłaby w tym nieocenionym wsparciem.
Asystent kulturowy pełni rolę tłumacza kulturowego, pomagając zarówno uchodźcom, jak i społeczności przyjmującej w zrozumieniu różnic kulturowych. Kluczowym aspektem tej pracy jest głębokie zrozumienie różnorodności kulturowej oraz umiejętność wspierania procesu integracji poprzez szacunek i zrozumienie dla kultury drugiego człowieka.
Przydatne materiały
1. Moduł szkoleniowy Akademii Migracyjnej „Asystentura Kulturowa” oferuje przygotowanie w dziedzinie asystentury międzykulturowej oraz interwencji kryzysowych. „W ramach tego modułu omawiane są kluczowe aspekty pracy caseworkera oraz skomplikowany proces migracyjny w kontekście różnych grup migrantów i migrantek”. 13 wykładów trwających 5 godzin dostępne są za darmo dla zarejestrowanych użytkowników.
2. Materiały przygotowane przez Fundację im. Mikołaja Reja skupiają się na obszarze pracy z uczniami z doświadczeniem migracyjnym. Projekt ten ma na celu wyposażenie nauczycieli, pedagogów oraz kadry zarządzającej w narzędzia umożliwiające efektywną pracę z dziećmi uchodźczymi. Materiały są komplementarne do podręczników szkolnych, zwłaszcza w zakresie nauczania języka polskiego jako języka edukacji szkolnej. W wersji online znaleźć można „Przewodnik dla nauczyciela” oraz materiały dla klas pierwszej, drugiej i trzeciej – wskazówki, scenariusze lekcji oraz praktyczne ćwiczenia.
3. Publikacja „Asystentka międzykulturowa / asystent międzykulturowy w szkole – doświadczenia, wnioski, rekomendacje” wydana przez Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej zawiera zbiór praktycznych dobrych przykładów z doświadczenia szkół i opis rekomendacji dla pracy asystentki. Warto spojrzeć także na inne rekomendowane przez FRS materiały.
4. Dokument „Dobra praktyka z Krakowa, czyli jak zorganizować pracę asystentów i asystentek międzykulturowych w naszych szkołach” stworzony przez SOS dla Edukacji przedstawia skuteczne rozwiązania w zakresie pracy asystentów międzykulturowych w Krakowie, uwzględniając specyfikę miasta jako jednego z najbardziej zróżnicowanych pod względem narodowościowym.
5. Webinar „Strefa Dobrych Emocji: Asystent międzykulturowy – brakujące ogniowo edukacji wielokulturowej” Fundacji Fine to zapis wykładu z ekspertką ds. edukacji uczniów z doświadczeniem migracji. Przeznaczony jest dla nauczycieli, wychowawców, edukatorów i rodziców, aby wsparcie ich w pracy w sytuacji kryzysu i zwiększonego napięcia.