Dobra pomoc to ta monitorowana i odpowiednio ewaluowana. Jak stwierdza Martyna Bogaczyk, członkini Zarządu Grupy Zagranica na skutek pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę […] Po raz pierwszy tak wielu z nas zastanawiało się, co to znaczy pomagać efektywnie i skutecznie. Nie tylko charytatywnie, raz do roku, przed świętami, ale też co to znaczy pomagać długofalowo i jakiej zmiany oczekiwać. W dzisiejszym artykule przedstawiamy Wam najnowszy raport monitoringowy Grupy Zagranica „Polska Współpraca Rozwojowa 2023” opisujący dwie kluczowe kwestie pomoc osobom uchodźczym oraz edukację globalną w Polsce z perspektywy organizacji pozarządowych.
Wysokie koszty wsparcia uchodźców z Ukrainy
Poprzedni rok przyniósł ogromny wzrost jeśli chodzi o wielkość polskiej Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ang. Official Development Assistance, ODA). Całkowite wydatki wyniosły ponad 15 mld zł, czyli wzrosły o 11,2 mld zł w porównaniu z rokiem poprzednim. Większość wydatków w ramach polskiej ODA w 2022 roku przeznaczono na bezpośrednią reakcję na wojnę na Ukrainie, w szczególności na koszty wsparcia i pobytu uchodźców z Ukrainy w Polsce. Wydatki te wyniosły 9,73 mld zł, co stanowiło aż 65% polskiej całkowitej pomocy rozwojowej. W ubiegłych latach na wsparcie uchodźców wydawaliśmy niecałe 1% ODA. Pozostałe 5,27 mld zł wydano na działania i programy pomocowe, kanałem dwustronnym i wielostronnym. W tej kwocie znajduje się także pomoc rozwojowa i humanitarna dla Ukrainy (ok. 1 mld zł).
(Tymczasowe?) wypełnienie zobowiązania
Polska ODA stanowiła w roku poprzednim 0,51% dochodu narodowego brutto, wobec średniej w ostatnim 10-leciu na poziomie 0,14-0,15% ODA/DNB. Tym samym osiągnęliśmy poziom przyjętego kilkanaście lat temu zobowiązania do przeznaczenia 0,33% dochodu narodowego brutto na pomoc krajom mniej rozwiniętym. Jednak bez uwzględnienia kosztów utrzymania uchodźców (ang. In-Direct Refugee Costs) nasz wskaźnik wynosiłby zaledwie 0,18% ODA/DNB*. To wciąż więcej niż w ostatnich latach, jednak za mało, aby wypełnić międzynarodowe zobowiązania. Uwzględnianie w ODA kosztów pobytu uchodźców w kraju donora to powszechna praktyka, zgodna z metodologią. W roku 2022 UE i państwa członkowskie zaraportowały jako ODA łącznie 15 mld euro przeznaczonych na działania w swoich krajach, m.in. w odpowiedzi na napływ uchodźców w wyniku agresji Rosji na Ukrainę.
*DNB — dochód narodowy brutto
Pomoc międzynarodowa, a jednak wydawana we własnym kraju
Niektóre z kosztów wsparcia uchodźców w krajach donatorach (ang. In-Donor Refugee Costs – IDRC) można zaliczać do pomocy rozwojowej. Muszą jednak spełniać następujące warunki:
- dotyczyć świadczenia wsparcia w szerszym kontekście (obejmując zarówno uchodźców, osoby z uzyskanym statusem uchodźcy, objęte ochroną tymczasową, jak i te, które starają się o ten status), przy czym w przypadku odrzucenia wniosku, kosztów wsparcia dla danej osoby po wydaniu tej decyzji nie powinno się uwzględniać w ODA;
- dotyczyć wsparcia osób pochodzących z państw znajdujących się na liście krajów kwalifikujących się do otrzymywania pomocy OECD (na liście tej znajduje się również Ukraina);
- obejmować koszty czasowego wsparcia do 12 miesięcy, liczonych od otrzymania potwierdzania złożenia przez osobę wniosku o status uchodźcy lub od przekroczenia granicy;
- obejmować działania takie jak:
- bezpośrednie wsparcie związane z wyżywieniem, tymczasowym zakwaterowaniem i szkoleniem (w tym edukacja pierwszego i drugiego stopnia oraz szkolenia językowe);
- wsparcie psychospołeczne, porady prawne związane z ubieganiem się o status uchodźcy, podstawowe świadczenia zdrowotne oraz ‘kieszonkowe’ na zaspokojenie podstawowych potrzeb;
- koszty dobrowolnego powrotu osoby do kraju pochodzenia w ciągu pierwszych 12 miesięcy;
- koszty administracyjne związane bezpośrednio z realizacją wsparcia.
Do ODA nie powinny być zaliczane działania służące wprowadzeniu osób na rynek pracy donora, w tym edukacja zawodowa i programy skierowane na znalezienie pracy. Nie kwalifikują się też m.in. koszty obsługi wniosków o status uchodźcy, koszty przymusowego powrotu do kraju pochodzenia ani koszty związane z patrolowaniem granic.
ODA czy nie-ODA?
Część organizacji pozarządowych krytykuje praktykę wliczania IDRC do oficjalnej pomocy rozwojowej. Uważają, że jest to niespójne z celami współpracy rozwojowej, potencjalnie zagrażające wysokości środków przekazywanych na działania współpracy rozwojowej bezpośrednio w krajach Południa oraz sztucznie „pompujące” wysokość udzielanej przez kraj pomocy rozwojowej. Owo “pompowanie” było szczególnie widoczne w roku 2022, gdy nie tylko Polska wielokrotnie zwiększyła swoją ODA, ale także inne kraje: Czechy, Estonia, Bułgaria, Irlandia. Niektóre kraje np. Belgia i Słowacja, częściowo zrezygnowały z raportowania kosztów pobytu uchodźców jako ODA; ich wskaźniki dotyczące wielkości ODA wobec roku 2021 nie zmieniły się.
Zwolennicy wspomnianej wyżej metodologii podkreślają, że opieka nad osobami uchodźczymi jest spójna z ideą pomocy humanitarnej niezależnie od tego, gdzie się odbywa — czy w kraju donora, czy poza granicami. Podkreślają także, że jest to równie istotna forma wsparcia krajów globalnego Południa (w naszym lokalnym przypadku — Ukrainy) poprzez „odciążenie” w obliczu kryzysu humanitarnego.
Bez względu na trwającą dyskusję, organizacje zajmujące się rozwojowej i prawami człowieka, zgodne są, że osobom uchodźczym i wszystkim innym osobom w potrzebie pomagać należy, w każdym miejscu na świecie.
Niewielki udział organizacji pozarządowych
W 2022 udział sektora pozarządowego w realizacji działań finansowanych w ramach bilateralnej ODA wyniósł 138,63 mln PLN, z czego 40,37 mln (czyli ok. 31%) przekazano za pośrednictwem Fundacji Skarbu Państwa – Fundacji Solidarności Międzynarodowej. W roku poprzedzającym kwoty te wynosiły: udział NGOs – 80,34 mln PLN, w tym przez FSM – 29,59 mln PLN. Wzrost kwoty w analizowanym roku związany był również ze zwiększoną pomocą na rzecz Ukrainy. Grupa Zagranica od wielu lat apeluje o znaczący wzrost środków na konkursy angażujące organizacje pozarządowe i innych partnerów społecznych we współpracę rozwojową.
W niektórych krajach Unii Europejskiej organizacje społeczeństwa obywatelskiego odgrywają szczególnie ważną rolę w realizacji projektów rozwojowych i odpowiadają za ponad jedną czwartą dwustronnej ODA:
- Hiszpania (55%),
- Irlandia (41%),
- Szwecja (34%),
- Belgia (30%),
- Czechy (30%),
- Estonia (29%),
- Luksemburg (28%),
- Dania (28%)
- Holandia (27%)
- w przypadku Polski w 2021 roku wskaźnik ten wyniósł mniej niż 5%
O Grupie Zagranica
Grupa Zagranica jest federacją polskich organizacji pozarządowych zaangażowanych w międzynarodową współpracę rozwojową, wspieranie demokracji, pomoc humanitarną i edukację globalną. Do Grupy Zagranica należą obecnie 59 organizacji (lista). Od 20 lat zajmują się one monitorowaniem polskiej współpracy rozwojowej, tym samym wnosząc wkład w usprawnienie systemu polskiej pomocy. Jako reprezentant znaczącej liczby organizacji pozarządowych działających na tym polu, pełni rolę doradczą i opiniotwórczą, postulując zwiększenie wielkości i jakości polskiej pomocy rozwojowej oraz zwiększenie realnego udziału społeczeństwa obywatelskiego w programowaniu i wdrażaniu polityk w tym obszarze. Każdego roku Grupa Zagranica wydaje raport monitoringowy zawierający analizę działań i wydatków związanych z oficjalną pomocą rozwojową. Publikacja raportów w 2021, 2022 i 2023 roku była częścią projektu „Rzecznictwo praw i interesów polskich NGO zaangażowanych we współpracę rozwojową”.
