Na pojęcie „wojna” składa się złożony obraz konfliktów, które rozprzestrzeniają się znacznie dalej niż pole bitwy, angażując cywilów i nierzadko rozlewając się na obszary wewnętrzne państw. W tym skomplikowanym i bolesnym krajobrazie prawo humanitarne służy jako kluczowy mechanizm ochrony najbardziej wrażliwych: ludności cywilnej i tych, którzy narażają się, aby jej pomóc.
Zadaniem prawa humanitarnego nie jest zapobieganie konfliktom – to domena dyplomacji. Jego misją jest natomiast minimalizacja cierpienia ludzkiego, kiedy do konfliktów już dojdzie. Stanowi ramy prawne, które dążą do ochrony i zachowania ludzkiej godności nawet drastycznych warunkach, a za naruszenia pociągnąć do odpowiedzialności.
W tym artykule skupimy się na tym, jak prawo humanitarne chroni życie i godność ludności cywilnej. Opiszemy najważniejsze prawa i obowiązki stron walczących względem ludności i podstawowe zagrożenia, na jakie jest narażona.
Warto wiedzieć: Możesz się zastanawiać, dlaczego przepisy prawa humanitarnego są formułowane w sposób tak ogólny. To dlatego, że jako międzynarodowe konwencje jego zasady muszą być elastyczne, aby można je było efektywnie stosować w różnorodnych kontekstach prawnych i społecznych. Każde państwo interpretuje i stosuje je indywidualnie, aby osiągnąć wspólny, humanitarny cel.
Źródła prawa humanitarnego
Najbardziej znaną definicję prawa humanitarnego przedstawił Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Jeden z najważniejszych podmiotów humanitarnych na świecie określił je jako:
Normy międzynarodowe ustanowione przez umowy międzynarodowe lub zwyczaj międzynarodowy, których szczególnym zadaniem jest rozwiązywanie problemów humanitarnych wynikających bezpośrednio z międzynarodowych lub niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych […], chronią osoby i dobra, które są lub mogą być dotknięte skutkami konfliktu zbrojnego.
Przepisy humanitarne mogą wynikać z umów dwustronnych lub wielostronnych pomiędzy państwami. Na dziś jednak najwięcej przepisów prawa humanitarnego na gruncie europejskim znajdziemy w następujących aktach prawnych:
- Konwencje haskie z 1899 i 1907 roku,
- Konwencje genewskie z 1949 roku,
- Protokoły dodatkowe do konwencji geneweskich (PD I i PD II) z 1977 roku.
W omawianych dokumentach prawnych nie ma konkretnych kar za opisane przestępstwa. Państwa podpisujące umowy muszą więc samodzielnie ustalić odpowiednie sankcje. W Polsce, na przykład, Kodeks karny określa kary za przestępstwa przeciwko pokojowi i ludzkości, jak również przestępstwa wojenne.
Prawodawstwo dotyczące ochrony ludności cywilnej
Prawo humanitarne przewiduje dwie sytuacje, kiedy ludności cywilnej należy się ochrona:
- Gdy ludność może ucierpieć w wyniku ataku na skutek bezpośrednich działań
To znaczy, że atakujący muszą rozpoznać, kto jest cywilnemu, a kto nie. Uderzenia mogą być skierowane wyłącznie na obiekty o charakterze militarnym, jak na przykład siedziby dowództwa, a nie na cele cywilne, takie jak szpitale czy przedszkola. Podczas operacji wojskowych strony zobowiązane są minimalizować przypadkowe ofiary wśród ludności cywilnej. Nawet jeśli cel jest wojskowy, obowiązują zasady ochrony osób niebiorących udziału w konflikcie. Prawo humanitarne zabrania działań bez właściwego rozróżnienia i wymaga, aby atakujący uprzedzili ludność cywilną w okolicy planowanego uderzenia.
- Gdy znajdzie pod kontrolą wroga, np. w wyniku okupacji
Osoby cywilne mają prawnie zagwarantowaną ochronę życia i zdrowia. Dlatego jakiekolwiek zamachy na ich życie i dobrostan, takie jak zabójstwa czy tortury, są absolutnie zakazane. Również nie można ich deportować lub przenosić z okupowanego terytorium do kraju okupującego lub innego państwa. Ewakuacja jest dozwolona tylko w ramach tego samego terytorium i tylko ze względów bezpieczeństwa.
Cywile mają prawo do kontaktu z rodziną i do poszukiwania bliskich, a te działania nie mogą być im utrudniane. Mają również prawo do otrzymywania przesyłek z lekarstwami, artykułami higienicznymi, przedmiotami religijnymi i niezbędną żywnością.
Szczególna ochrona kobiet i dzieci
Międzynarodowe prawo humanitarne zapewnia dodatkową ochronę dla szczególnie wrażliwych grup cywilów, takich jak kobiety i dzieci. Dla kobiet przewiduje to specjalną ochronę przed formami przemocy, w tym gwałtem i przymusową prostytucją. Kobiety zatrzymane w konflikcie powinny być umieszczane osobno od mężczyzn i nadzorowane przez kobiety. Osobom w ciąży lub opiekującym się małymi dziećmi przysługuje również specjalne traktowanie.
W niektórych regionach, takich jak Pakistan i Afganistan, kobiety doświadczające przemocy seksualnej mogą dodatkowo być narażone na tragiczne praktyki związane z tak zwanym „zabójstwem honorowym” czy „oczyszczaniem honoru rodziny”. Jak zauważył Specjalny Sprawozdawca ds. pozasądowych, doraźnych i arbitralnych egzekucji Philip Alston monitoring takich przypadków pozostaje niestety niewystarczający. Nie tylko w tych krajach, ale globalnie, kobiety padające ofiarami przemocy seksualnej mogą również doświadczać kolejnych straszliwych konsekwencji. Mogą to być m.in. poważne zagrożenia dla ich życia i zdrowia, w tym związane z poniesionymi ranami lub chorobami przenoszonymi drogą płciową, niewolnictwo seksualne czy śmierć zadana przez sprawcę.
Źródło: J. Dobrowolska-Polak, Ludzie w cieniu wojny. Ludność cywilna podczas współczesnych konfliktów zbrojnych, Instytut Zachodni, 2017, s. 127–129.
Również dzieci mają prawo do specjalnej ochrony w konfliktach. Strony zobowiązane są do nieangażowania osób poniżej 15. roku życia w działania zbrojne. Jeśli dzieci zostają mimo to uwikłane w konflikt, mają prawo do dodatkowej ochrony, nawet jeśli formalnie nie są traktowane jako jeńcy wojenni.
W przypadku zatrzymania dzieci, zaleca się ich umieszczenie w odrębnym, bezpiecznym środowisku, preferowalnie z rodzeństwem lub rodzicami, zamiast z dorosłymi niezwiązanymi z rodziną. Ich przemieszczenie do innych krajów powinno być ostatnią opcją, rozważaną jedynie, gdy jest to absolutnie konieczne dla ich bezpieczeństwa lub zdrowia. W sytuacji ewakuacji priorytetem jest zapewnienie kontynuacji edukacji i wydanie identyfikatorów, które, oprócz podstawowych danych i fotografii, zawierają także informacje medyczne i kontaktowe do najbliższej rodziny.
Państwo kontrolujące obszar, na którym przebywają dzieci, ma etyczny i prawny obowiązek ustalenia, zabezpieczenia i ochrony ich tożsamości. Adopcja tych dzieci bez zgody rodziny czy ich angażowanie w jakiekolwiek działania przez okupanta są niedopuszczalne. W sytuacjach, gdy dzieci są osierocone lub oddzielone od swoich rodziców, najlepszym rozwiązaniem jest, aby opieką nad nimi objęły osoby ze wspólnoty mówiącej ich językiem i dzielącej z nimi tę samą kulturę czy wierzenia religijne.
Według raportu Sekretarza Generalnego ONZ* z 2005 r. na temat dzieci w konfliktach zbrojnych najmłodsi są szczególnie narażeni na sześć głównych zagrożeń. Obejmują one:
- ryzyko utraty życia lub okaleczenia,
- werbowanie dzieci jako żołnierzy,
- ataki na szkoły i szpitale,
- doświadczenie przemocy seksualnej, w tym gwałtu,
- ryzyko porwania,
- ograniczenie dostępu do pomocy humanitarnej.
*Children and armed confict. Report of the Secretary-General z 9 lutego 2005 r., UN Doc. A/59/695 – S/2005/72, s. 16.
Literatura dodatkowa
Rozumienie prawa humanitarnego jest bez wątpienia złożonym zadaniem. W tym artykule udało nam się jedynie zarysować podstawy. Jeśli jesteś zainteresowany głębszym zrozumieniem tematu, polecamy poniższe dodatkowe źródła do dalszej lektury:
- J. Dobrowolska-Polak, Ludzie w cieniu wojny. Ludność cywilna podczas współczesnych konfliktów zbrojnych, Poznań 2011.
- Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, Międzynarodowe Prawo Humanitarne Konfliktów Zbrojnych, Warszawa 2014.
- Christina Lamb, Nasze ciała, ich pola bitwy. Co wojna robi kobietom?, Warszawa 2022.