Perspektywy dalszej legalizacji pobytu obywateli Ukrainy – zezwolenie na pobyt czasowy i ochrona międzynarodowa

Od 24 lutego 2022 r. jednym z najważniejszych tematów, dla osób pomagających cudzoziemcom w Polsce jest sytuacja osób, które uciekły z Ukrainy w związku z toczącym się tam konfliktem. W dniu 4 marca 2022 r. Unia Europejska uruchomiła, na terytorium wszystkich Państw Członkowskich mechanizm ochrony czasowej. W dniu 12 marca 2022 r. w Polsce uchwalono Ustawę o pomocy  obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa [tzw. specustawa]. Ustawa ta obejmuje jedynie obywateli Ukrainy i ich nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego małżonków. Uchwalając specustawę, polski ustawodawca wyodrębnił te osoby z grupy objętej ochroną czasową na podstawie Decyzji Rady (UE) 2022/382 [decyzja ta obejmuje również, niektórych obywateli państw trzecich] i przyznał im inny zakres uprawnień. Mówiąc więc o legalizacji pobytu obywateli Ukrainy, poniższy artykuł odnosi się głównie do ustawy z dnia 12 marca 2022 r.

Specustawa stanowi, że jeżeli obywatel Ukrainy przyjechał do Polski legalnie w terminie od 24 lutego 2022 r., w związku z konfliktem zbrojnym w Ukrainie oraz deklaruje zamiar pozostania w Polsce, jego pobyt uważa się za legalny do 4 marca 2024 roku.  Termin ten przedłużany był już kilkukrotnie. Obecnie został ujednolicony z terminem obowiązywania ochrony czasowej w całej Unii Europejskiej. Dyrektywa Rady 2001/55/WE z dnia 20 lipca 2001 r. w sprawie minimalnych standardów przyznawania tymczasowej ochrony na wypadek masowego napływu wysiedleńców […] umożliwia jeszcze jednorazowe przedłużenie tego okresu o rok tj. do 4 marca 2025 roku. Należy się spodziewać, że w przypadku podjęcia takiej decyzji przez Radę UE okres obowiązywania Ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy również zostanie odpowiednio przedłużony. Rozwiązanie przeciwne doprowadziłoby do szeregu komplikacji zarówno dla beneficjentów ustawy, jak i dla administracji państwowej. 

Niemniej, już teraz wielu obywateli Ukrainy zastanawia się nad możliwościami dalszej legalizacji pobytu w Polsce. Liczne przypadki błędnego pozbawiania statusu UKR wskutek krótkotrwałego pobytu poza granicami RP wpływa negatywnie na poczucie bezpieczeństwa beneficjentów specustawy. Naturalną konsekwencją niepewności jest poszukiwanie sposobu na uzyskanie podstawy pobytu, która wydaję się stabilniejsza jak np. uzyskanie zezwolenia na pobyt czasowy. 

ZEZWOLENIE NA POBYT CZASOWY 

Ustawa o cudzoziemcach z dnia 12 grudnia 2013 r. regulująca warunki nabywania zezwoleń na pobyt czasowy, co do zasady uniemożliwia udzielenie zezwolenia na pobyt czasowy osobom, które korzystają z ochrony czasowej na terytorium RP. Od dnia 1 kwietnia 2023 r. ww. ograniczeń nie stosuje się wobec obywateli Ukrainy, których pobyt uznaje się za legalny na podstawie specustawy i posiadają numer PESEL z oznaczeniem UKR, jeśli ubiegają się trzy enumeratywnie wymienione rodzaje zezwoleń na pobyt czasowy. Zezwolenia te to: zezwolenie na pobyt czasowy i pracę, pobyt czasowy w celu wykonywania pracy w zawodzie wymagającym wysokich kwalifikacji lub zezwolenie na pobyt czasowy w celu prowadzenia działalności gospodarczej. W związku z powyższym osoby objęte specustawą już teraz mogą ubiegać się  ww. zezwolenia na pobyt. 

W stosunku do obywateli Ukrainy zastosowanie znajdą znaczące ułatwienia związane z ubieganiem się o ww. zezwolenia na pobyt m.in. brak konieczności wykazania, że podmiot powierzający wykonywanie pracy nie ma możliwości zaspokojenia potrzeb kadrowych na lokalnym rynku pracy czy też niestosowanie wymogów dotyczących dochodu i środków posiadanych przez podmiot prowadzący działalność gospodarczą, w przypadku zezwolenia na pobyt w celu prowadzenia działalności gospodarczej [dot. osób wykonujących działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej]. Jednak pomimo tych ułatwień powyższe rozwiązania dostępne są dla osób, które już odnalazły swoje miejsce na rynku pracy, a więc jedynie dla ściśle określonej grupy. Nie mogą z niej skorzystać obywatele Ukrainy, którzy chcą np. odbyć w Polsce studia, lub podejmują się prac dorywczych, nieuzasadniających pobytu na okres dłuższy niż 3 miesiące. 

Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy przewiduje jednak, że jeśli, obywatel Ukrainy [każdy, nie tylko ten ze statusem UKR] nie spełnia wymogów udzielenia zezwolenia na pobyt czasowy ze względu na deklarowany cel pobytu [np. otrzymuje zbyt niskie wynagrodzenie] lub okoliczności mające być jego podstawą nie uzasadniają pobytu na okres dłuższy niż 3 miesiące, a także jeśli występują określone przesłanki uzasadniające odmowę wydania zezwolenia [np. cudzoziemiec zalega z uiszczeniem podatków, lub obowiązuje wobec niego wpis do Systemu Informacyjnego Schengen dla celów odmowy wjazdu i pobytu], wówczas udziela mu się zezwolenia na pobyt czasowy na okres 1 roku, licząc od dnia wydania decyzji. 

Należy pamiętać, że aby móc uzyskać powyższe zezwolenie, wniosek musi spełniać wymogi formalne tj. odpowiednio wypełniony i podpisany formularz, fotografie, dokument podróży, w przypadku zezwolenia na pobyt czasowy i pracę także załącznik nr 1 lub nr 2 w przypadku zezwolenia na prace w zawodzie wymagającym wysokich kwalifikacji. W przeciwnym wypadku organ [po bezskutecznym wezwaniu do uzupełnienia braków] pozostawi wniosek bez rozpoznania.

Dla osób ze statusem UKR uzyskanie opisanego wyżej jednorocznego zezwolenia może stanowić sposób na otwarcie drogi do rodzajów zezwoleń na pobyt czasowy obecnie dla nich niedostępnych. Osoba, która uzyskała zezwolenie na pobyt czasowy, traci bowiem status UKR i przestaje być uważana za osobę korzystającą z ochrony czasowej. Wówczas, może ubiegać się o zezwolenie na pobyt czasowy na podstawie studiów czy nauki na zasadach ogólnych. 

OCHRONA MIĘDZYNARODOWA

Poza obrębem powyższych rozwiązań pozostaje wciąż znacząca liczba osób, w tym grupy szczególnie wrażliwe jak np. osoby starsze, osoby z niepełnosprawnościami itp.  Osoby te, niezależnie od upływu czasu od ich przyjazdu do Polski z dużym prawdopodobieństwem nie będą w stanie spełnić wymogów uzyskania zezwolenia na pobyt czasowy czy to w celu wykonywania pracy, czy studiów. Osoby należące do tych grup są także często zależne od wsparcia socjalnego. 

Warto podkreślić, że w takim przypadku w celu odnalezienia najlepszego rozwiązania należy przeanalizować indywidualną sytuację danej osoby m.in. sytuację pobytową członków rodziny. W aktualnym kształcie prawnym jednak jedyną drogą do długoterminowej legalizacji pobytu takich osób, która zapewniałaby dostęp do świadczeń z pomocy społecznej, będzie najczęściej uzyskanie ochrony międzynarodowej.

Obecnie Urząd ds. Cudzoziemców, odpowiedzialny za rozpatrywanie wniosków o ochronę międzynarodową, pozytywnie rozpatruje aplikacje obywateli Ukrainy, przyznając im ochronę uzupełniającą. Z danych statystycznych udostępnianych przez UdSC wynika, że tylko w drugiej połowie 2022 r. pozytywną decyzję w sprawie ochrony międzynarodowej otrzymało 960 osób. Obywatele Ukrainy stanowią drugą najliczniejszą grupę obejmowaną w Polsce ochroną międzynarodową po obywatelach Białorusi.  Ochrona uzupełniająca zapewnia bezterminowe prawo pobytu oraz dostęp do świadczeń z opieki społecznej. Ponadto, po 5 latach pobytu na podstawie ochrony uzupełniającej [w okres ten wlicza się czas oczekiwania na decyzję] można ubiegać się o zezwolenie na pobyt stały, a o kolejnych trzech o nadanie polskiego obywatelstwa. Jest to więc ścieżka dająca najpewniejszą perspektywę na przyszłość w Polsce. 

Należy jednak zaznaczyć, że udzielenie ochrony uzupełniającej w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium danego państwa jest ściśle związane ze skalą konfliktu i zagrożenia dla ludności cywilnej. Oznacza to, że wraz ze zmianą sytuacji w Ukrainie może zmienić się praktyka przyznawania ochrony obywatelom Ukrainy. Ponadto, jeśli sytuacja w Ukrainie ulegnie trwałej i znaczącej poprawie, Urząd ds. Cudzoziemców ma prawo cofnąć ochronę uzupełniającą osobom, którym została przyznana w związku z powszechnym zagrożeniem dla ludności cywilnej w tym kraju. W praktyce decyzje te mogą w dużej mierze zależeć od woli politycznej. Osoby, które uzyskają zezwolenie na pobyt stały w związku z pobytem na podstawie ochrony uzupełniającej, nie będą musiały martwić się zmianą sytuacji w Ukrainie, ich prawo pobytu będzie całkowicie niezależne od sytuacji w kraju pochodzenia. 

Największą wadą ochrony międzynarodowej z perspektywy osób korzystających w Polsce ze statusu UKR jest brak możliwości wyjazdu do Ukrainy. Dla beneficjentów ochrony uzupełniającej wyjazd do kraju pochodzenia może wiązać się z ryzykiem pozbawienia ochrony. Dopiero po uzyskaniu pobytu stałego obywatele Ukrainy będą mogli odwiedzać kraj swojego pochodzenia, nie ryzykując utraty podstawy ich legalnego pobytu w Polsce. Ponadto chwilą złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej dochodzi do pozbawienia statusu UKR i uprawnień z nim związanych. W przypadku ubiegania się o zezwolenie na pobyt czasowy utrata statusu UKR następujące dopiero z chwilą uzyskania zezwolenia tj. wydania decyzji pozytywnej. 

Dotychczas Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy poddana była 19 nowelizacjom. Obecny kształt regulacji dotyczących dostępu do zezwoleń na pobyt czasowy przez osoby posiadające status UKR obowiązuje od 1 kwietnia bieżącego roku, a kolejne zmiany są wysoce prawdopodobne. W przypadku osób, które nie znajdują wśród powyższych rozwiązań odpowiedniej dla siebie ścieżki dalszej legalizacji pobytu, warto więc wstrzymać się z podejmowaniem kroków zmierzających do zmiany statusu pobytowego. 

---