Fact-checking w czasie wojny

Fact-checking to proces weryfikacji informacji. Obecnie dotyczy zwłaszcza wiadomości pojawiających się w mediach społecznościowych. W dzisiejszym świecie łatwo udostępniać nieprawdę, która szybko rozprzestrzenia się w sieci i wpływa na opinie czy decyzje wielu ludzi. Sprawdzanie autentyczności treści, którymi się otaczamy, pozwala kształtować nasze życiowe wybory na podstawie rzetelnych informacji. Fact-checking pomaga zapobiegać zjawisku dezinformacji mogącemu prowadzić do szkodliwych działań, takich jak wrogość, dyskryminacja czy ksenofobia.

Dezinformacja na temat wojny w Rosji

Słowo „dezinformacja” w kontekście konfliktu za wschodnią granicą kojarzy się przede wszystkim z działaniami władz rosyjskich skierowanych „na zewnątrz” – do świata poza granicami tego państwa. Nie można jednak zapominać, że podobne treści są kierowane do społeczeństwa rosyjskiego i mogą stanowić pośrednią przyczynę społecznego wsparcia dla działań wojennych.

Moskwa kreuje własny wizerunek wojny w Ukrainie. Kluczowe z jego elementów to twierdzenia, że:

• Rosja nie jest stroną wojny i nie prowadzi działań militarnych na terytorium Ukrainy (a jedynie „specjalną operację wojskową”);
• jest to wewnętrzny konflikt Ukrainy, w którym separatystyczne siły na wschodzie kraju walczą o swoje prawa i wolność z rządem w Kijowie, który przedstawiany jest jako nielegalny i zdominowany przez faszystów;
• ukraiński rząd jest skrajnie nacjonalistyczny i antyrosyjski (bez powodu), popełnia liczne zbrodnie przeciwko ludności rosyjskiej i prorosyjskim separatystom na wschodzie kraju;
• Siły Zbrojne Ukrainy to terroryści i naziści.

Źródła: Stowarzyszenie Demagog, Dezinformacja po rosyjsku: osłabić Ukrainę i ośmieszyć Zachód [dostęp: 10.05.2023]; Central European Digital Media Observatory (CEDMO), Dezinformacja związana z wojną w Ukrainie, kwiecień 2023; M. Kowalska-Chrzanowska, P. Krysiński, Fake newsy na temat wojny w Ukrainie w świetle projektu „Zgłoś Trolla”, „Zeszyty Prasoznawcze” 2023, nr 1, s. 11–32.

Nie brakuje także „faktów” na temat motywacji, reakcji i działań Zachodu dotyczących rosyjsko-ukraińskiej wojny. Najogólniej rzecz ujmując, w przekazach Rosji to Zachód miał podburzyć protesty na Ukrainie w 2014 roku, które doprowadziły do upadku rządu Wiktora Janukowycza, a także do aneksji Krymu przez Rosję. W rosyjskiej narracji Zachód popierał ponadto rządy Ukrainy, które rzekomo zastosowały przemoc wobec separatystów prorosyjskich na wschodzie kraju.

Poza wyżej wymienionymi ogólnymi hasłami w rosyjskim propagandowym dyskursie można natrafić na „lżejsze” fake newsy mające formę spreparowanych reakcji na bieżące wydarzenia na arenie międzynarodowej czy wewnątrz państwa. Dobrym przykładem może być wizyta prezydenta Rosji w Mariupolu w marcu 2023, podczas której grupa nowo zamieszkałych w tym mieście wydawała się wzruszona i wdzięczna za wszystko, co zrobił dla nich Władimir Putin. Mimo oficjalnie wypowiadanych pochwał, na nagraniu jednak można usłyszeć okrzyk „to wszystko kłamstwa, to wszystko na pokaz”, a na twarzach reprezentantów władzy zauważalne są panika i niepokój.

Źródła: Gazeta Prawna, Putin był w Mariupolu? Ukraiński wywiad wojskowy: Nie ma na to dowodów [dostęp: 20.03.2023]; PAP, Putin z wizytą w okupowanym Mariupolu [dostęp: 19.03.2023].

Propaganda wojenna jako narzędzie polityczne

Propaganda wojenna to świadome i celowe wykorzystywanie różnych narzędzi medialnych w celu wpływania na opinię publiczną i manipulowania jej postrzeganiem danego konfliktu zbrojnego lub wojny. Zazwyczaj wykorzystywana jest przez strony konfliktu, aby promować cele, ideologie i postawy, a także demonizować lub szkalować przeciwnika.

Jednymi z najważniejszych narzędzi propagandy wojennej są media, w tym telewizja, radio, prasa oraz media społecznościowe. Poprzez te kanały strony konfliktu mogą kontrolować przekazywane informacje, wybiórczo wprowadzać informacje, cenzurować lub manipulować w celu kreowania pożądanego obrazu konfliktu. Innymi ważnymi metodami propagandy wojennej są narracja i retoryka używane przez przywódców politycznych. Przywódcy ci mogą stosować emocjonalne apele nawiązujące do idei patriotyzmu, religii i innych wartości, aby mobilizować opinię publiczną do poparcia wojny i zaangażowania w nią. Mogą też przedstawiać przeciwnika jako zło i wroga dla narodu, co może prowadzić do fanatyzmu i nienawiści wobec niego.

Wreszcie propaganda wojenna może obejmować wykorzystywanie symboli, haseł, plakatów oraz innych form przekazu w celu promowania danej ideologii. Wykorzystanie takich narzędzi ma na celu wywarcie wpływu na emocje i przekonania odbiorców, a także mobilizację ludzi do poparcia wojny lub działań militarystycznych.

Negatywne skutki szerzenia się fake newsów

Dezinformacja na temat wojny w Ukrainie może prowadzić do naruszenia stabilności i bezpieczeństwa – nieprawdziwe doniesienia niosą za sobą ryzyko eskalacji napięcia i konfliktów, a tym samym ogólnej destabilizacji. Innym skutkiem może okazać się pogorszenie relacji w społeczności międzynarodowej – dezinformacja może przyczynić się do zaprzestania udzielania wsparcia dla zaatakowanego kraju, nie tylko poprzez rządy, ale także obywateli. Ponadto szerzenie fake newsów może wpłynąć na powstanie fałszywej interpretacji sytuacji na froncie, a to z kolei na podejmowanie niebezpiecznych decyzji, co zwiększa ryzyko strat w ludziach.

Warto o tych konsekwencjach pamiętać, zwłaszcza że my sami jako użytkownicy Internetu możemy pomagać fake newsom rozprzestrzeniać się w sieci – za pomocą nieprzemyślanego udostępnienia postu, linku czy tweeta.

Jak sprawdzać prawdziwość informacji

Aby sprawdzać informacje związane z wojną w Ukrainie i weryfikować fake newsy, warto zwrócić uwagę na kilka kluczowych elementów:

• źródło informacji – sprawdź, kto jest autorem artykułu lub wiadomości, którą otrzymałeś. Czy jest to wiarygodne źródło? Czy to rzetelna agencja prasowa lub gazeta. A może portal internetowy, który słynie z publikowania sensacyjnych i nieprawdziwych informacji? Lub przypadkowa osoba, której tożsamości nie jesteś w stanie łatwo zweryfikować?
• fakty – sprawdź, czy prezentowane informacje są poparte dowodami. Czy artykuł podaje źródła zawartych informacji? Czy można je zweryfikować? Czy inne, wiarygodniejsze źródła potwierdzają te informacje?
• język i ton – czy język użyty w artykule jest emocjonalny lub ma skrajny wydźwięk? Czy autor artykułu posługuje się obiektywnymi faktami czy raczej używa języka manipulacji i stosuje słownictwo nacechowane agresją? Czy przedstawiona rzeczywistość jest czarno-biała, bez odcieni szarości?
• kontekst – czy informacje są przedstawione w szerszym kontekście zjawisk i wydarzeń? Czy artykuł nie pomija ważnych faktów lub nie przeinacza ich znaczenia?
• porównanie źródeł – spróbuj znaleźć inne źródła, które potwierdzą lub zaprzeczą prezentowanym informacjom. Czy inne źródła donoszą o podobnych wydarzeniach i w taki sam sposób? Jeśli nie, to może to sugerować, że artykuł lub wiadomość, które otrzymałeś, są nieprawdziwe.

Jak przeciwdziałać dezinformacji

Każdy z nas może przeciwdziałać fake newsom. Ważne jest nie tylko indywidualne sprawdzanie informacji, ale także zgłaszanie ich dalej, na przykład do administracji mediów społecznościowych, na jakich się pojawiają. Fałszywe informacje, a także te, które trudno samodzielnie ocenić, warto wysyłać do instytucji factcheckingowych. Newsy do weryfikacji przyjmują m.in. takie platformy jak:

• Stowarzyszenie Demagog – pierwsza polska organizacja factcheckingowa. Na stronie Demagoga można zgłosić podejrzany news do weryfikacji;
• Wojownicy Klawiatury – to projekt jest tworzony przez Fundację Geremka oraz Polską Fundację im. Roberta Schumana, należący do sieci EDMO (European Digital Media Observatory) zrzeszającą europejskie organizacje factcheckingowe. Materiały do sprawdzenia przyjmują tutaj;
• #Fake Hunter – factcheckingowy projekt Polskiej Agencji Prasowej. Informacje można zgłaszać pod tym linkiem;
• Zgłoś Trolla! – przesłane zgłoszenia są badane przez analityków, którzy sprawdzają zawartość na profilach i weryfikują ich prawdziwość;
• AFP Sprawdzam – część agencji Agence France-Presse (AFP), wielojęzycznej, wielokulturowej agencji informacyjnej, której misją jest dostarczanie dokładnych, wyważonych i obiektywnych informacji na temat wydarzeń na świecie. AFP samodzielnie wybiera sprawdzane fakty;
• Kontant24 – działająca przy stacji TVN strona factcheckingowa.

Materiały dodatkowe

1. Ośrodek Studiów Wschodnich Uniwersytetu Warszawskiego prowadzi na platformie YouTube serię Przegląd propagandy rosyjskiej, w której eksperci analizują poszczególne elementy dezinformacji rosyjskiej i pokazują jej słabe punkty.
2. OKO.press w cyklu Prawda czy Fałsz analizuje wypowiedzi polityków, wyższych urzędników, hierarchów kościelnych, liderów ruchów społecznych.
3. AFP przestrzega także przed fake images: Jak rozpoznać obrazy wygenerowane przez sztuczną inteligencję? Oto kilka prostych rad.
4. Warto śledzić raporty i działania factcheckingowe Central European Digital Media Observatory. CEDMO to niezależny multidyscyplinarny hub, którego celem jest identyfikowanie, badanie oraz priorytetyzowanie najbardziej istotnych źródeł i powodów zaburzeń informacyjnych w Europie Środkowej (głównie w Czechach, W Słowacji i w Polsce).
5. Stowarzyszenie Demagog pokazuje, na jakie treści uważać: Antyukraińska propaganda. Uważaj na te techniki manipulacji, artykuł, kwiecień 2023.

Źródło grafiki wyróżniającej: Unsplash.