W czerwcu 2023 roku Biuro Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców opublikowało stanowisko dotyczące powrotów do kraju przebywających na uchodźctwie spowodowanym wojną obywateli Ukrainy. Przedstawiamy najważniejsze wnioski z tego dokumentu, a poniżej tłumaczenie istotnych fragmentów.
- UNHCR zauważa, że większość przesiedleńców potrzebuje międzynarodowej ochrony. Około 17,6 miliona osób, głównie na wschodzie kraju, potrzebuje pomocy humanitarnej.
- 76% uchodźców chce powrócić do domu, ale tylko 14% z nich planuje to zrobić w najbliższych miesiącach.
- UNHCR wzywa państwa do nieodsyłania obywateli Ukrainy i byłych mieszkańców, których wnioski o azyl zostały odrzucone. Organizacja apeluje o zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony przesiedleńcom oraz o trwałe rozwiązania dla nich.
- Powrót do Ukrainy jest podstawowym prawem człowieka, ale obecnie UNHCR nie promuje takich działań ze względu na trwający konflikt. Mimo to organizacja jest gotowa ułatwić powroty osobom, które mogą potrzebować pomocy.
- UNHCR apeluje, aby status prawny osoby i związane z nim prawa w kraju przyjmującym nie były znoszone w przypadku wizyty na Ukrainie trwającej mniej niż trzy miesiące.
- Rekomenduje, aby w przypadku dłuższych podróży na Ukrainę kraje przyjmujące tymczasowo deaktywowały tymczasową ochronę i inne statusy prawne, zamiast wycofywać status prawny lub wyrejestrowywać osoby uchodźcze.
- UNHCR zdecydowanie zaleca, aby wszelkiej pomocy materialnej udzielać w obszarach powrotu na Ukrainie, a nie na punkcie wyjazdu.
- Organizacja wzywa do podejścia opartego na współpracy i spójności między państwami członkowskimi UE w zakresie interpretacji i stosowania dyrektywy w sprawie Tymczasowej Ochrony.
Stanowisko UNHCR w sprawie dobrowolnego powrotu do Ukrainy
Wprowadzenie
Od eskalacji międzynarodowego konfliktu zbrojnego w lutym 2022 roku miliony osób zostały przesiedlone zarówno poza granicami Ukrainy, jak i w jej obrębie. […] UNHCR uważa, że zdecydowana większość osób przesiedlonych z Ukrainy może potrzebować międzynarodowej ochrony. […]
Według Planu Reakcji Humanitarnej na rok 2023 około 17,6 miliona osób, zwłaszcza w części wschodniej kraju, potrzebuje pomocy humanitarnej.
[…] Najnowsze badanie przeprowadzone przez UNHCR wykazało, że 76% uchodźców z Ukrainy chce pewnego dnia wrócić do domu, jednak tylko 14% z nich planuje to zrobić w nadchodzących miesiącach. Obawy dotyczące bezpieczeństwa i stabilności w obszarach pochodzenia są obecnie głównymi przeszkodami w powrocie, co potwierdziło 90% respondentów badania UNHCR. Dostęp do podstawowych usług, takich jak prąd, woda, opieka zdrowotna, możliwości zatrudnienia i odpowiednie warunki mieszkaniowe, został również wymieniony jako istotne problem – wskazało na niego 90% respondentów. […]
W marcu 2022 roku UNHCR opublikował stanowisko dotyczące powrotów do Ukrainy, wzywając państwa, aby nie odsyłały siłą obywateli i byłych stałych mieszkańców Ukrainy, w tym tych, których wnioski o azyl zostały odrzucone. W związku z trwającym międzynarodowym konfliktem zbrojnym w kraju, UNHCR podkreśla, że to stanowisko nadal jest aktualne. UNHCR wzywa wszystkie podmioty do reagowania na potrzeby przesiedlonych osób i zapewnienia im bezpieczeństwa i ochrony, dopóki nie będą mogły dobrowolnie i bezpiecznie wrócić do domu lub dopóki nie zostaną znalezione inne trwałe rozwiązania.
UNHCR uważa, że dobrowolne i przymusowe powroty uchodźców mają fundamentalnie różny charakter i wiążą się z różnymi odpowiedzialnościami stron zaangażowanych. Niniejsze stanowisko przypomina o charakterze dobrowolnego powrotu jako podstawowym prawie […]. Stanowisko to nie odzwierciedla zdania UNHCR w sprawie powrotu dzieci bez opieki rodzicielskiej, dla których mają zastosowanie dodatkowe rozważania.
Dobrowolny powrót jako podstawowe prawo człowieka
[…] Systematyczne monitorowanie granic przez UNHCR oraz inne źródła identyfikują zwiększoną mobilność wśród populacji uchodźców w postaci regularnych przekraczań granic podróży, które obejmują tymczasowe pobyty, dłuższe wizyty na Ukrainie oraz trwałe powroty.
Podobnie jak w innych sytuacjach uchodźczych, możliwość krótkotrwałego powrotu do domu […] może przyczynić się do trwałych powrotów w przyszłości, gdy warunki na to pozwolą. W związku z trwającą wojną i ogólną niestabilnością UNHCR nie uważa, że wizyty na Ukrainie podważają ogólną ocenę, że zdecydowana większość osób przesiedlonych z Ukrainy potrzebuje międzynarodowej ochrony.
W niektórych obszarach Ukrainy trwają wysiłki na rzecz wczesnej odbudowy. Nie można przecenić znaczenia tworzenia warunków sprzyjających trwałym i zrównoważonym powrotom. Będzie to wymagało bliskiej współpracy z władzami Ukrainy, skupiającej się na rozminowaniu, naprawie domów, odbudowie uszkodzonej infrastruktury społecznej i cywilnej oraz inwestycjach w lokalną gospodarkę i miejsca pracy, jak najszybciej, przy wsparciu społeczności międzynarodowej. Druga Natychmiastowa Ocena Szkód i Potrzeb [Rapid Damage and Needs Assessment], wspólne przedsięwzięcie rządu Ukrainy, Banku Światowego, Unii Europejskiej i Organizacji Narodów Zjednoczonych, szacuje bezpośrednie koszty szkód na około 135 miliardów dolarów, a potrzeby odbudowy i rekonstrukcji na 411 miliardów dolarów, wg stanu na luty 2023 roku.
Powrót do własnego kraju to podstawowe prawo. Choć UNHCR obecnie nie promuje powrotów do Ukrainy ze względu na trwający międzynarodowy konflikt zbrojny, nie oznacza to, że niektórzy uchodźcy nie podejmują osobistych decyzji o powrocie. Długotrwałe podejście UNHCR opiera się na szanowaniu decyzji uchodźców dotyczących powrotu, o ile bazują one na rzetelnych informacjach i są całkowicie dobrowolne. Decyzje dotyczące powrotu lub dalszego pobytu w krajach azylu są złożone i odzwierciedlają indywidualne doświadczenia przymusowego przemieszczenia. […]
W miarę jak dyskusje na temat powrotu do Ukrainy nabierają impetu na poziomie międzynarodowym, ważne jest zapewnienie, że rozmowy koncentrują się na perspektywach, intencjach i potrzebach uchodźczyń – zdecydowaną większości z nich stanowią kobiety i dzieci – oraz odpowiednich zasadach prawa międzynarodowego. Wszelkie decyzje dotyczące powrotu muszą być oparte na rzetelnych informacjach i całkowicie dobrowolne, podejmowane bez zachęt do przedwczesnego powrotu, w tym ograniczeń w dostępie uchodźców do statusu prawnego, dokumentacji, krajowych systemów ochrony społecznej oraz innych praw i pomocy w krajach przyjmujących.
Mając na uwadze, że uchodźcy są najlepiej zorientowani w zagrożeniach i mogą podejmować decyzje w sprawach dotyczących ich bezpośrednio, w tym powrotu, UNHCR jest gotowe ułatwić powroty osobom, które mogą potrzebować pomocy […].
Zabezpieczenia i kluczowe kwestie dotyczące dobrowolnego powrotu do Ukrainy
[…] Biorąc pod uwagę trwające zapotrzebowanie na międzynarodową ochronę wśród uchodźców z Ukrainy, UNHCR podkreśla znaczenie zapewnienia pełnego uwzględnienia uchodźców, w tym osób bezpaństwowych, w krajowych systemach i pełnego dostępu do praw w krajach przyjmujących. Pełne społeczno-gospodarcze włączenie uchodźców umożliwia im wkład w społeczeństwo przyjmujące i dalszy rozwój ich kapitału ludzkiego podczas pobytu na wygnaniu, co ostatecznie przyniesie korzyści dla odbudowy i rekonstrukcji Ukrainy po powrocie. Równie ważne jest uwzględnienie dzieci w systemach ochrony dziecka i włączenie ich do szkół w krajach przyjmujących uchodźców, biorąc pod uwagę wysoką liczbę dzieci rozdzielonych i wcześniej przebywających w instytucjach opieki w Ukrainie. Ma to na celu zapewnienie im dalszej ochrony i opieki przed znalezieniem trwałych rozwiązań. UNHCR podkreśla, że wszelki powrót dzieci do Ukrainy musi być kierowany zgodnie z zasadą najlepszego interesu dziecka.
[…] instytucje regionalne i państwa przyjmujące mają możliwość stworzenia elastycznego ramowego podejścia, które szanuje przemyślane i dobrowolne decyzje o powrocie oraz zapewnia, że międzynarodowa ochrona zostanie wznowiona, jeśli sytuacja bezpieczeństwa się pogorszy lub jeśli powroty okażą się niemożliwe […].
W momencie zakończenia Tymczasowej Ochrony i innych podobnych programów, mogą istnieć grupy i jednostki, które nie będą w stanie wrócić do Ukrainy i nadal będą potrzebować międzynarodowej ochrony. Może to dotyczyć w szczególności osób pozbawionych dokumentów […]. Osoby przesiedlone z Ukrainy powinny mieć prawo ubiegać się o azyl w dowolnym momencie, zgodnie z ich prawami wynikającymi z prawa UE i międzynarodowego.
UNHCR zaleca, aby państwa przyjmujące zachowały elastyczne podejście do krótkotrwałych wizyt na Ukrainie, co może ułatwić podejmowanie w pełni poinformowanych decyzji dotyczących długotrwałego powrotu. Opcje mogą obejmować tymczasowe zawieszenie statusu prawnego i dostęp do bezpłatnego transportu publicznego po obu stronach granicy w celu ułatwienia powrotu oraz długotrwałych wizyt w celu „sprawdzenia sytuacji”.
UNHCR zaleca, aby status prawny osoby i związane z nim prawa w kraju przyjmującym nie były znoszone w przypadku wizyty na Ukrainie trwającej mniej niż trzy miesiące. UNHCR dodatkowo zaleca, aby w przypadku dłuższych podróży na Ukrainę kraje przyjmujące tymczasowo deaktywowały tymczasową ochronę i inne statusy prawne, zamiast wycofywać status prawny lub wyrejestrowywać osoby, w celu uniknięcia obciążeń administracyjnych i ułatwienia ponownego dostępu do ochrony, jeśli będzie to konieczne.
[…] UNHCR nadal wzywa do podejścia opartego na współpracy i spójności między państwami członkowskimi UE w zakresie interpretacji i stosowania dyrektywy w sprawie Tymczasowej Ochrony, w tym w odniesienia do osób bezpaństwowych i osób o nieustalonej narodowości. Ponadto UNHCR zdecydowanie zaleca skoordynowaną i zharmonizowaną reakcję państw przyjmujących w momencie zakończenia stosowania Tymczasowej Ochrony, zgodnie z międzynarodowymi zasadami.
UNHCR będzie nadal monitorować, we współpracy z partnerami, dobrowolne powroty uchodźców do Ukrainy, aby lepiej zrozumieć czynniki wpływające na decyzje o powrocie w zmieniającym się kontekście.
Uchodźcom należy zapewnić dostęp do obiektywnych i aktualnych informacji na temat potencjalnego wpływu powrotu na ich status prawny oraz dostęp do praw i pomocy w krajach przyjmujących, potencjalnego dostępu do pomocy w obszarach zamierzonego powrotu, poradnictwa dla powracających oraz weryfikacji dobrowolnego charakteru powrotu.
UNHCR zauważa trwające wysiłki niektórych państw i innych podmiotów w celu ułatwienia powrotów osób, które wyrażają chęć powrotu do Ukrainy. W obecnym kontekście UNHCR zdecydowanie zaleca, aby wszelka pomoc materialna była udzielana w obszarach powrotu na Ukrainie, a nie na punkcie wyjazdu. Inicjatywy wspierające powracających uchodźców na Ukrainie muszą być oparte na potrzebach, w pełni spójne i zintegrowane z wysiłkami pomocy i ochrony dla szerszej populacji potrzebującej pomocy humanitarnej, w tym dla wewnętrznie przemieszczonych osób, powracających IDP, społeczności przyjmujących i dotkniętych wojną. Wszystkie podmioty są zachęcane do wsparcia obszarowych podejść do wczesnej odbudowy i trwałych rozwiązań w obszarach powrotu, zgodnie z Ramowym Programem ONZ dotyczącym Trwałych Rozwiązań i Narodowym Planem Odbudowy Rządu. Indywidualne uprawnienia, takie jak dostęp do wsparcia w naprawie lub odbudowie zniszczonych domów, muszą być oparte na ustalonych kryteriach kwalifikowalności w ramach interagencyjnej odpowiedzi humanitarnej lub zgodnie z krajowymi ramami pomocy i odszkodowań.
UNHCR uważa za nieodpowiednie promowanie lub zachęcanie do powrotów do Ukrainy w obecnym kontekście. […] programy pomocy i ułatwień muszą być oparte na starannym przeglądzie, aby nie aktywnie promować […] ani nie tworzyć napięć społecznych poprzez nierówności w zakresie form pomocy udzielanej osobom o podobnych potrzebach.
Przedwczesny powrót, spowodowany negatywnymi czynnikami pobytu, może mieć niekorzystny wpływ na zdolność uchodźców do podejmowania wolnych i dobrowolnych decyzji oraz potencjalnie osłabić trwałość powrotów. UNHCR ponownie apeluje do społeczności międzynarodowej o zapewnienie, że uchodźcy nadal będą mieć dostęp do ochrony i praw w krajach przyjmujących, ze szczególnym uwzględnieniem grup podatnych. Szybkie identyfikowanie uchodźców z określonymi potrzebami, w tym kobiet, które doświadczyły przemocy opartej na płci, osób niepełnosprawnych, osób starszych z zagrożeniem, osób z poważnymi schorzeniami medycznymi oraz innych podatnych osób, w tym grup mniejszościowych i osób narażonych na bezpaństwowość, oraz systematyczne kierowanie ich do specjalistycznych usług i wsparcia jest kluczowe dla zapewnienia ich ochrony w państwach przyjmujących. Dla zdecydowanej większości uchodźców, którzy nie mogą obecnie powrócić do domu, ich rzeczywiste uwzględnienie w krajach przyjmujących musi pozostać priorytetowym działaniem dla wszystkich.
UNHCR, Czerwiec 2023
Tekst w języku angielskim do pobrania pod tym linkiem.