Niepełnoletnie dzieci z Ukrainy

Wraz z wybuchem wojny w Ukrainie, w Internecie zaczęły krążyć różne wiadomości dotyczące dzieci samodzielnie przekraczających granicę. To była tylko drobna zapowiedź ogromnego problemu — związanego z podróżami transgranicznymi małoletnich bez opieki rodzica.

Źródło problemu

Kwestia opieki prawnej pozostaje jasna, jeżeli dziecko przemieszcza się:

walizka z flagą ukrainy, w tle dziecko z dorosłym
  • z rodzicem (warto jednak przywieźć ze sobą notarialnie poświadczoną zgodę pisemną drugiego rodzica, jeżeli jest taka możliwość);
  • inną osobą, która także posiada pozwolenie na przewiezienie dziecka poświadczone notarialnie wraz z dokumentami potwierdzającymi więzi krwi (np. babcia, ciocia)

Podobnie jak w Polsce, zgodnie z ukraińskim kodeksem cywilnym osobą pełnoletnią jest ta, która ukończyła osiemnaście lat. Aczkolwiek skończenie lat szesnastu daje obywatelowi Ukrainy więcej uprawnień w porównaniu do polskiego równolatka (m.in. prawo do samodzielnego wyjazdu za granicę). Dla naszego systemu prawnego obowiązkowe jest przekroczenie osiemnastego roku życia dla takich możliwości. W tym stanie rzeczy tkwi przyczyna tak wielu komplikacji związanych z podróżą niepełnoletnich. Na szczęście, niebezpieczeństwo wystąpienia takich sytuacji miało szansę zmaleć po 12 marca, kiedy zaczęła obowiązywać uchwała Gabinetu Ministrów Ukrainy. Nowe prawo spowodowało, że osoby poniżej 16. roku życia, nie mogą już przekraczać granicy bez opiekuna — a osoba dorosła z nimi podróżująca stawała się automatycznie uprawniona do wniesienia wniosku o opiekę tymczasową. Jednakże od 24 lutego do dnia wejścia w życie uchwały ruch transgraniczny odbywał się na starych zasadach, powodując tym samym swobodę przemieszczania się małoletnich. 

Instytucja opiekuna tymczasowego

Odpowiedzią na zaistniałą sytuację kryzysową miała być instytucja opiekuna tymczasowego, wprowadzona w życie na podstawie specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy. Posiada on szereg uprawnień związanych ze sprawowaniem opieki nad dzieckiem: 

dziecko z sercem z flagą ukrainy
  • reprezentuje oraz sprawuje pieczę nad jego osobą i majątkiem
  • przysługuje prawo do nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego 
  • zapewniona pomoc psychologiczna, w związku z czynnościami opiekuńczymi
  • w imieniu dziecka składa wnioski o pomoc socjalną

Należy jednak pamiętać, że opiekun nie sprawuje władzy nad dzieckiem jak rodzic. Dodatkowy nadzór nad działaniami opiekuna tymczasowego sprawuje ośrodek pomocy społecznej lub centrum usług społecznych. Natomiast we ważniejszych kwestiach dotyczących dziecka (np. wyjazd do Ukrainy) musi otrzymać zgodę polskiego sądu rodzinnego. Opieka tymczasowa gaśnie z mocy prawa, jeżeli zjawi się rodzic, który weźmie dziecko z powrotem pod swoje skrzydła. 

Ustanowienie opieki tymczasowej

Właściwym sądem dla wniesienia wniosku o ustanowienie opiekuna tymczasowego jest sąd opiekuńczy miejsca pobytu dziecka. Taka procedura może być też wszczęta z urzędu — dlatego warto informować sąd, kiedy posiada się informację o małoletnim bez opieki. Postępowanie jest bezpłatne. Sprawa jest rozpoznawana nie później niż w terminie 3 dni od dnia wpływu do sądu wniosku lub powzięcia informacji o konieczności ustanowienia opiekuna tymczasowego. Jeżeli opieka zostanie ustanowiona, to zostają poinformowane o tym odpowiednie organy — przede wszystkim Straż Graniczna.

Dzieci nie chcą się uzależniać

Przybyli uchodźcy w młodszym wieku nie chcą stawiać w siebie w sytuacji zależności od opiekuna:

Część nastolatków między 16 a 18 rokiem życia przekroczyła granicę bez opiekuna faktycznego, czując się dorosłymi i samodzielnymi. W Polsce zmagają się z ponownym sprowadzeniem do pozycji zależności od ewentualnego opiekuna. […] Dochodzą do nas informacje, że są wręcz grupy takich nastoletnich dzieciaków, które starają się unikać tej procedury. Dzieje się tak, ponieważ zgodnie z przepisami i tradycją ukraińską, dzieci 16-letnie już czują się osobami dorosłymi, a więc zejście tutaj ten „poziom niżej” i dostanie opiekuna tymczasowego budzi w nich bunt, jest sprzeciw z ich strony. Są dzieciaki, które już są jakoś zaopiekowane, starają się gdzieś tam unikać tej formy i dopóki nie ma problemów, to udaje im się funkcjonować w ten sposób – szkołę robią on-line z Ukrainy, żadnych problemów zdrowotnych nie mają”.

Raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Bez opieki. Dzieci uciekające przed wojną w Ukrainie
młodzi ludzie z walizkami z Ukrainy

Nie można adoptować dziecka z Ukrainy

W pierwszych dniach wojny, kiedy ruch uchodźców na granicy był największy pojawiły się odruchy dobroczynności także w postaci chęci adopcji dziecka z Ukrainy. Na grupkach Facebookowych pojawiały się posty z wyrazami współczucia i chęci pomocy w taki sposób. Jednakże taki sposób przyjęcia do siebie dziecka jest nielegalny z kilku przyczyn:

”W sytuacji międzynarodowego konfliktu zbrojnego w Ukrainie wyjazd dzieci z kraju był koniecznym krokiem do zapewnienia im bezpieczeństwa oraz odpowiedniej troski […]. Według prawa międzynarodowego i krajowego Ukraina podejmuje wszelkie działania, aby żadne dziecko poza Ukrainą nie było nielegalnie adoptowane lub adoptowane przez cudzoziemców bez zgody Ukrainy. Obecnie Ukraina nie rozważa zmiany lub uproszczenia procedury adopcji i nie udziela zezwoleń na adopcję dzieci przez cudzoziemców. W odniesieniu do wszelkich adopcji międzynarodowych dzieci będących uchodźcami lub dzieci przesiedlonych za granicę w wyniku np. konfliktu zbrojnego należy zachować szczególną ostrożność, która ma na celu m.in. uniknięcie sytuacji, w której dziecko zostaje bezpodstawnie umieszczone u potencjalnych rodziców adopcyjnych i rozpoczyna się proces nawiązywania więzi i integracji, lecz następnie musi zostać przerwany z tytułu pojawienia się przeszkód prawnych lub nieprawidłowości (żeby dziecko mogło być adoptowane, musi być sierotą lub jego rodzice muszą być pozbawieni władzy rodzicielskiej, a nie wiemy, jaka jest sytuacja ukraińskich dzieci przyjeżdżających do Polski). Taka sytuacja może stanowić poważne zagrożenie dla dobra dziecka, rodziny pochodzenia oraz przyszłych rodziców adopcyjnych. W świetle powyższego, w sytuacji konfliktu zbrojnego konfliktu nie należy wykorzystywać jako uzasadnienia dla przyśpieszenia adopcji międzynarodowych lub dla obchodzenia, lub lekceważenia międzynarodowych standardów i istotnych zabezpieczeń na rzecz bezpiecznej adopcji. Należy zakazać przeprowadzania procedur adopcyjnych. Jak zauważa UNICEF „[adopcja] nie powinna mieć miejsca w trakcie sytuacji nadzwyczajnych lub natychmiast po ich zakończeniu”.

Komunikat Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 14 kwietnia 2022 r. w sprawie adopcji dzieci z Ukrainy przebywających na terytorium RP w wyniku konfliktu zbrojnego w ich kraju

Tę kwestię poruszają organizacje prawnicze działające na rzecz uchodźców z Ukrainy, między innymi Stowarzyszenie Interwencji Prawnej. Do działań wzywa także Fundacja “Dajemy dzieciom siłę”.

Dodatkowe informacje

W listopadzie 2022 r. został uruchomiony specjalny formularz, za pomocą którego rodzice będą mogli decydować w sprawach podróży dziecka z Ukrainy i sprawowania władzy rodzicielskiej.

Poniżej lista dodatkowych, pomocnych źródeł, które pozwolą Wam poszerzyć informacje.